Konstituisaun RDTL: Introdusaun Ba Versaun Tetun
Olá, maluk sira! Iha artigu ne'e, ita sei tama kle'an liu kona-ba Konstituisaun RepĂşblika Demokrátika Timor-Leste (RDTL), liu-liu iha versaun Tetun. Konstituisaun ne'e la'os de'it dokumentu legál ida; ne'e hanesan fundasaun ba ita-nia nasaun, ne'ebĂ© fĂł dalan ba ita-nia moris loroloron, direitu, no responsabilidade. Ami sei esplika saida mak Konstituisaun, tanbasá mak importante, no oinsá mak ita bele komprende di'ak liu iha versaun Tetun. Iha ne'e, ita sei haree ba importánsia boot ba konstituisaun RDTL versaun Tetun ne'e rasik, no oinsá mak nia afeta ita-nia moris loroloron. Ita sei esplora kona-ba prinsĂpiu fundamentál sira, direitu fundamentál, no responsabilidade sidadaun nian ne'ebĂ© hakerek iha Konstituisaun laran. Tuir mai, ita sei haree ba importánsia husi versaun Tetun, tanba saida mak importante ba povu Timor-Leste atu iha asesu ba informasaun ne'e iha sira-nia lian rasik. Finalmente, ita sei esplora oinsá mak ita bele uza Konstituisaun ne'e nu'udar instrumentu ida atu defende ita-nia direitu no partisipa iha dezenvolvimentu nasaun nian. Entaun, mai ita komesa! Ita sei haree konstituisaun RDTL versaun Tetun ho matan ne'ebĂ© nakloke, prontu atu komprende no aplika iha ita-nia moris. La'os de'it atu hatene maibĂ© atu moris tuir nia prinsipiu sira. Bainhira ita komprende Konstituisaun, ita sai sidadaun di'ak liu, prontu atu defende ita-nia direitu no kontribui ba Timor-Leste ne'ebĂ© di'ak liu. Ba ita-nia jerasaun, ba futuru, konstituisaun RDTL versaun Tetun hanesan mata dalan, hanesan bĂşssola, ne'ebĂ© guia ita iha dalan ba nasaun ne'ebĂ© justu, igual, no prosperidade.
Konstituisaun hanesan lei fundamentál nasaun nian, ne'ebĂ© define organizasaun Estadu, direitu no liberdade sidadaun nian, no responsabilidade husi ukun na'in sira. Nia hanesan kuadru jurĂdiku ne'ebĂ© regula relasaun hotu iha sosiedade. Kona-ba konstituisaun RDTL versaun Tetun, ne'e importante tebes tanba fĂł oportunidade ba povu Timor-Leste tomak atu komprende didi'ak lei fundamentál ne'e iha sira-nia lian rasik. Iha ne'e, ita bele haree oinsá Konstituisaun proteje ita-nia direitu, hanesan direitu ba moris, liberdade espresaun, no edukasaun. Ita mĂłs bele komprende responsabilidade ita-nia nu'udar sidadaun, hanesan vota iha eleisaun, respeita lei, no partisipa iha dezenvolvimentu nasaun nian. Versaun Tetun fasilita asesu ba informasaun ne'e, hodi garante katak sidadaun hotu iha kbiit atu hatene no defende sira-nia direitu. Tuirmai ita sei ko'alia kona-ba konstituisaun RDTL versaun Tetun nia importánsia ba ita-nia moris loroloron. Ita sei haree oinsá nia influensia ita-nia desizaun, ita-nia relasaun ho ema seluk, no ita-nia partisipasaun iha vida pĂşblika. Ita sei haree kona-ba oinsá ita bele uza Konstituisaun nu'udar instrumentu ida atu defende ita-nia direitu, hodi asegura katak ita moris iha sosiedade ida ne'ebĂ© justu no respeitu ba direitu umanu. Se ita komprende Konstituisaun, ita sai sidadaun ne'ebĂ© matenek no partisipativu, ne'ebĂ© bele kontribui ba Timor-Leste ne'ebĂ© di'ak liu. Ita-nia partisipasaun iha prosesu demokrátiku, hodi vota, fahe ideias, no partisipa iha atividade sosiais, bele ajuda atu hametin Konstituisaun no garante katak nia implementasaun iha dalan ne'ebĂ© justu no efikás. Ita tenke hanoin katak konstituisaun RDTL versaun Tetun la'os de'it ba ema intelektuál sira; ne'e ba ita hotu. Ita hotu iha direitu atu komprende no uza nia. Ne'e mak ita-nia responsabilidade, maibĂ© mĂłs ita-nia privilĂ©jiu.
Ita-nia nasaun, Timor-Leste, moris husi luta naruk ba independénsia. Konstituisaun ne'e hanesan rezultadu husi luta ne'e, no refleta valor no aspirasaun husi povu Timor-Leste. Tan ne'e, importante atu ita hotu komprende konstituisaun RDTL versaun Tetun, hodi bele asegura katak ita moris tuir ita-nia valór rasik. Konstituisaun garante ita-nia direitu ba moris, liberdade, no justisa. Nia define mós responsabilidade ita-nia nu'udar sidadaun, inklui vota, respeita lei, no partisipa iha dezenvolvimentu nasaun nian. Versaun Tetun halo informasaun ne'e bele hetan husi ema hotu, maski sira la iha edukasaun formál. Ita bele aprende kona-ba ita-nia direitu no responsabilidade, no bele partisipa iha prosesu demokrátiku ho matenek. Ita bele defende ita-nia direitu no asegura katak ita moris iha sosiedade ida ne'ebé justu no respeita direitu umanu. Kona-ba konstituisaun RDTL versaun Tetun, ita bele uza nia nu'udar instrumentu ida atu harii Timor-Leste ne'ebé di'ak liu. Se ita komprende Konstituisaun, ita sai sidadaun ne'ebé matenek no partisipativu, ne'ebé bele kontribui ba ita-nia nasaun. Ita bele partisipa iha prosesu demokrátiku ho matenek, hodi vota, fahe ideias, no partisipa iha atividade sosiais. Ita bele defende ita-nia direitu no asegura katak ita moris iha sosiedade ida ne'ebé justu no respeita direitu umanu. Versaun Tetun ne'e la'os de'it kona-ba lei; ne'e kona-ba ita-nia identidade, ita-nia kultura, no ita-nia futuru. Ita bele uza nia atu harii Timor-Leste ne'ebé ita hakarak: nasaun ida ne'ebé justu, igual, no prosperidade ba ema hotu.